مجموعه از ایده تا فیلمنامه

قسمت اول:

فیلمنامه چیست؟ 

فیلمنامه یا سناریو نوشته‌ای است برای فیلم. داستانی است که انحصارا برای سینما نوشته می‌شود و جدا از فیلم معنایی ندارد. برخلاف داستان یا نمایشنامه که ارزش مستقل ادبی دارند، فیلمنامه به عنوان یک متن، ارزش مستقلی ندارد و تنها بعد از تبدیل به فیلم است که ارزش های هنری و نه ادبی آن مشخص می‌شود.

گوینده: علی اکبر علی آبادی

فیلمنامه با رمان و نمایشنامه فرق دارد. در رمان، ماجرا می تواند در ذهن شخصیت رخ دهد اما در فیلمنامه باید به صورت عینی تصویر و دیده شود. در نمایشنامه، ماجرا روی صحنه و در صحنه ای که سه دیوار دارد رخ می دهد و مخاطب در جای دیوار چهارم می نشیند و به زندگی و حرف‌های شخصیت‌های نمایش گوش می‌دهد اما در سینما این محدودیت وجود ندارد و هر بار که زاویه دوربین تغییر می‌کند، در حقیقت زاویه دید تماشاگر نیز همراه با آن تغییر خواهد کرد

فیلمنامه در واقع متنی است شامل جزییات صحنه‌ها، مكان‌ها، زمان‌ها، شخصیت‌ها، گفتگوها، ماجراها و هر آنچه در فیلم دیده خواهد شد. فیلمنامه دستور العملی است که توسط فیلمنامه نویس یا فیلمنامه نویسان برای یک کارگردان نوشته می‌شود تا از روی آن فیلم بسازد. صرفه جویی در هزینه تولید فیلم، پرورش کامل ایده‌ها، استفاده از تمام ایده‌ها و منظم کردن ایده های پراکنده، برخی از مهمترین دلایل وجود یک فیلمنامه‌اند.

بیشتر فیلمنامه های چاپ شده که در بازارند، معمولا بعد از ساخته‌شدن فیلم‌ها و نمایش عمومی آنها منتشر شده اند اما هستند فیلمنامه‌هایی که به دلایل مختلف از جمله دلایل اقتصادی یا سیاسی، هرگز ساخته نشدند اما فیلمنامه های آنها منتشر شده و در دسترس همگان است. بهرام بیضایی از جمله فیلم‌سازانی است که در دوره های قبل و بعد از انقلاب فیلمنامه‌هایی برای ساخت با مشكل ممیزی یا مالی مواجه بوده و به همین دلیل امكان ساختن خیلی از ایده‌ها و فیلمنامه‌های خود را نیافته است. از این رو تصمیم به انتشار آنها گرفته است تا از این طریق به همه بگوید که دلیل فیلم نساختن‌اش چه بوده است و در عین حال خواننده علاقمند به آثار بیضایی را حداقل از خواندن اندیشه های سینمایی اش محروم نسازد.

نویسنده فیلمنامه می تواند خود فیلمساز یا فرد دیگری باشد. برخی از فیلمسازان خود فیلمنامه نویس اند و دوست دارند فیلم هایشان را از روی فیلمنامه های خود بسازند. در سینمای ایران بهرام بیضایی و عباس کیارستمی، نمونه هایی از این دست فیلمسازان اند. در سینمای غرب نیز فیلمسازانی مثل اینگمار برگمن، کریستوف کیسلوفسكی، آلفرد هیچكاک اغلب فیلم‌های خود را از روی فیلمنامه‌های خود ساخته‌اند. به این دسته از فیلمسازان، سینماگران مولف گفته می‌شود چرا که فیلمی که می‌سازند از ایده تا اجرا متعلق به آنهاست.

انواع فیلمنامه

فیلمنامه می تواند اورجینال یا اقتباسی باشد .فیلمنامه اورجینال به فیلمنامه ای گفته می‌شود که موضوع و داستان آن اورجینال و زاییده ذهن یک نویسنده یا فیلمنامه‌نویس باشد و از جایی گرفته نشده باشد، مثل فیلمنامه فیلم همشهری کین ساخته اورسون ولز که نوشته خود اورسون ولز است و از روی داستان یا کتاب خاصی ساخته نشده است .

اما فیلمنامه اقتباسی، فیلمنامه‌ای است که از روی یک رمان یا داستان کوتاه یا نمایشنامه ساخته می‌شود. مثل فیلم دکتر ژیواگو ساخته دیوید لین که از روی رمان معروف بوریس پاسترناک نویسنده روسی ساخته شد و یا فیلم پدرخوانده که توسط فرانسیس فورد کاپولا از روی رمان ماریو پوزو ساخته شد. نمایشنامه های شكسپیر نیز الهام بخش بسیاری از سینماگران جهان از کوزینتسف روسی تا لارنس الیویه انگلیسی بوده‌اند.

فیلم هاملت و شاه لیر از ساخته‌های کوزینتسف و فیلم هنری پنجم و ریچارد سوم ساخته لارنس الیویه از. نمونه های خوب اقتباس از نمایشنامه های مشهورند. در ایران نیز فیلمنامه‌نویس‌ها از داستان‌ها و رمان‌های مشهور ایرانی اقتباس کرده اند. مثلا امیر نادری قصه معروف تنگسیر نوشته صادق چوبک را به فیلم درآورده است یا کیومرث پوراحمد که داستان‌های مجید نوشته هوشنگ مرادی کرمانی را به یک سریال تلویزیونی تبدیل کرده است.

ویژگی های فیلمنامه

اما لازم است قبل از هر چیز چند خصوصیت مهم فیلمنامه را بشناسیم

همان طور که گفته شد یک فیلمنامه متنی است که برای سینما نوشته می شود. بنابراین باید اثری شنیداری و تصویری باشد. یعنی هر آنچه که در فیلمنامه نوشته می‌شود باید در فیلم دیده و شنیده شود. از این رو نوشتن عبارت هایی مثل: حسین دلش شور می زد یا او احساس می کرد قلبش دارد از جا در می آید در فیلمنامه بی – معنی است چرا که فیلمنامه نویس هیچ پیشنهاد تصویری یا صوتی به کارگردان نمی دهد.

فیلمنامه متنی است که در زمان حال می گذرد حتی اگر در گذشته اتفاق افتاده باشد. در سینما ما رویدادهای گذشته را همانند حوادثی که همین الان در برابر چشم ما اتفاق می افتند می بینیم و تا زمانی که فیلمساز با تمهیداتی به ما نگوید که این تصاویر مربوط به گذشته‌اند، ما آنها را مربوط به زمان حال می‌پنداریم

معمولا در فیلمنامه از ذکر نكات فنی مثل زاویه دوربین یا اندازه نماها پرهیز می شود اما برخی فیلمنامه‌ها حاوی این جزییات فنی هستند.

اگر چه فیلمنامه باید عینا به فیلم برگردانده شود، اما گاه پیش از فیلمبرداری یا هنگام فیلمبرداری، به خاطر ویژگی های مكانی، مالی و یا وضعیت بازیگران، تغییراتی در آن پدید می‌آورد. بعد از فیلم‌برداری، در مرحله تدوین نیز احتمال تغییر فیلمنامه وجود دارد.

مهمترین ویژگی یک فیلمنامه دراماتیک بودن است. دراماتیک یعنی نمایشی. یعنی متنی که قابلیت اجرایی داشته باشد و دارای جذابیت و کشی لازم برای جلب تماشاگر باشد و بتواند او را به اندازه کافی درگیر کند و یا به قول ارسطو فیلسوف و نظریه پرداز هنری بزرگ یونان باستان، بتواند همذات پنداری تماشاگر را برانگیزد و او را به سرنوشت شخصیت‌های آن فیلم علاقمند سازد و تا آخر فیلم را دنبال کند. فیلم جدایی نادر از سیمین ساخته اصغر فرهادی از این نظر یک اثر دراماتیک قوی است چرا که تماشاگر با شخصیت‌های اصلی داستان همذات پنداری می‌کند و درگیر ماجراها و کشمكی خانوادگی آنها می‌شود و نمی‌تواند در طول تماشای فیلم یک لحظه از آنها غافل شود.

فیلمنامه از ایده تا تبدیل شدن به متن نهایی مراحل مختلفی را می‌گذراند که شامل: ایده یا موضوع، طرح، سیناپس، پیش نویس (تریتمنت) و فیلمنامه نهایی است که آن هم می‌تواند در طی مراحل مختلف فیلمسازی دچار تغییرات اساسی شود.

به قلم فرید اصغریان

لطفا نظر خودتان را با ما در میان بگذارید